دستورالعمل ایمنی کار با مواد شیمیایی

استفاده بیش از 85000 نوع ماده شیمیایی در صنایع و افزایش سالانه بیش از 1000-500 ماده شیمیایی نوظهور و نوترکیب به لیست مذکور از سویی و عدم آگاهی شاغلین از اثرات مواجه با این مواد، به گونه ای سلامت و ایمنی شغلی آنها را تحت تاثیر قرار داده است که حوادث ناشی از کار با مواد شیمیایی تنها بعنوان بخشی از اثرات کار با مواد شیمیایی ، رتبه سوم رده بندی حوادث ناشی از کار را به خود اختصاص داده اند و بیماریهای ناشی از کار با مواد شیمیایی نیز قابل توجه هستند .علاوه بر تماس با مواد شیمیایی در حین کار ، استفاده از مواد شیمیایی در ارائه خدمات ، کشاورزی و همچنین ساخت داروها نیز بخشی از تماس انسانها با مواد شیمیایی را شامل می شود لذا با کمی توجه در این زمینه در می یابیم که حذف تماس با مواد شیمیایی تقریباً یک امر غیر ممکن است و آن چیزی که به ما کمک می کند تا از مواد شیمیایی در راه توسعه زندگی خویش بهره مند شویم و سلامت خویش را حفظ نمائیم آگاهی از اثرات مواد شیمیایی و روشهای ایمن کار با مواد شیمیایی است .

 ایمنی درکار با مواد شیمیایی:

مواد شیمیایی معمولا درکلیه فعالیتهای شغلی بکار برده می شوند بنابراین در سراسر دنیا مخاطرات معینی رادر محیط های کار بوجود خواهند آورد. همه ساله مواد شیمیایی جدید وارد بازار می شوند ، بنابراین تدبیر یک سیستم کارآمد برای رعایت نکات ایمنی در کار با مواد شیمیایی امر ضروری به نظر می رسد.اعمال روش کنترلی موثر دربرابر مخاطرات مواد شیمیایی درمحیط کار، مستلزم ارائه اطلاعات مناسب درخصوص مخاطرات بالقوه واحتیاط های ایمنی مواد شیمیایی برای استفادهکنندگان    میباشد این جریان اطلاعات باید همه روزه صورت گیرد تا از اقدامات لازم درخصوص حفاظت کارگران و در نتیجه محیط و عموم مردم اطمینان حاصل شود.

سیستم طبقه بندی مواد، برچسب زدن و علامت گذاری مواد شیمیایی، برگه های راهنما یا بروشورهای مربوط به ایمنی مواد، طراحی و نصب تجهیزات ، اقدامات کنترلی مربوط به سیستمهای کار، حفاظت های فردی ، اطلاعات و آموزش، معاینات پزشکی ، روشهای اضطراری ارزیابی سیستم و ارائه گزارش مجموعه اقداماتی هستند که در راستای ایمنی در کار با مواد شیمیایی باید مد نظر قرارگیرند.

تعاریف :

ماده : شیئی که در هنگام ساخت به شکل یا طرح خاصی در می آید و یا شیئی که به حالت طبیعی خود وجود داشته و کار با آن بطور کامل و یا تا حدودی بستگی به شکل و طرح آن دارد .

مواد شیمیایی : عناصر و ترکیبات شیمیایی و مخلوط هایی از آنها که بصورت طبیعی و یا مصنوعی وجود دارند .

مواد شیمیایی مخاطره آمیز : شامل هر ماده شیمیایی است که بعنوان ماده مخاطره آمیز     طبقه بندی شده و یا اطلاعات موجود بر مخاطره آمیز بودن آن ماده شیمیایی دلالت می کند .

ایمنی : به معنی دوری از خطر

استفاده از مواد شیمیایی در حین کار :

هر فعالیت شغلی که ممکن است کارگر را با یک ماده شیمیایی مواجهداشته باشد از جمله :الف- تولید ماده شیمیایی ب- کار با ماده شیمیایی ج- ذخیره مواد شیمیایی د- انتقال مواد شیمیایی ه- از بین بردن یا دفن مواد زائد شیمیایی و- تخلیه و بارگیری مواد شیمیایی حاصل از فعالیت شغلی د- نگهداری ، تعمیر و تمیز کردن وسایل و ظروف حاوی مواد شیمیایی

معیار طبقه بندی مواد شیمیایی :

معیار طبقه بندی مواد شیمیایی بایستی بر مبنای محدودیت آنها در زمینه مخاطرات فیزیکی و بهداشتی صورت گیرد .

الف- خواص سمی : سمیت مواد شیمیایی می تواند به دوشکل بروز نماید

–   تاثیرات مزمن (سمیت مزمن): چنانچه فرد با مواد شیمیایی در غلظتهای کم برای طولانی مدت مواجهه داشته باشد و عوارض ناشی از مواحهه در بلند مدت بروز نماید

–   تاثیرات حاد(سمیت حاد): در اثر مواجهه با مواد شیمیایی در غلظتهای بالادر کوتاه مدت عوارض ناشی از مواحهه در فرد بروز نماید.

ب- خواص فیزیکی و شیمیایی : طبقه بندی مواد شیمیایی می تواند بر اساس خصوصیات فیریکی و شیمیایی از قبیل ، قابلیت اشتعال ، قابلیت انفجار ، اکسیداسیون و خواص واکنش زایی خطرناک صورت گیرد.

ج- خواص تحریکی و خورندگی : برخی از مواد شیمیایی پس از تماس موجب تحریک و سوزش ناحیه تماس می گردد لذا می توان مواد شیمیایی را بر این اساس نیز طبقه بندی نمود.

د- اثرات حساسیتی و آلرژیک : اثرات برخی از مواد شیمیایی به شکل حساسیت و آلرژی در فرد بروز می نماید.

ه- اثرات سرطان زا: تماس با برخی از مواد شیمیایی باعث بروز سرطان در افراد شاغل می گردد.

و- تاثیرات جنینی و کروموزومی : عوارض ناشی از تماس بابرخی از مواد شیمیایی در نوزادان افراد شاغل (نسل آینده) بروز می نماید و باعث در تغییر در کروموزمها می گردد.

اهداف طبقه بندی و برچسب گذاری مواد شیمیایی : طبقه بندی مواد شیمیایی با اهداف زیر صورت می گیرد:

1-    استفاده بی خطر از مواد شیمیایی

2-    شناخت خصوصیات و خطرات آنها برای سلامتی انسان و محیط زیست

3-    شناخت راههای کنترل مخاطرات مواد شیمیایی

درجه خطر در طبقه بندی مواد شیمیایی:  درجه خطر در طبقه بندی مواد شیمیایی بستگی دارد به :

·        خصوصیات خطرناک ماده  ·        میزان تماس·        غلظت ماده

طبقه بندی مواد از نظر قابلیت احتراق وا نفجار :

·        منفجره·        اکسید کننده·        شدیداً آتش گیر·        آتش گیر

طبقه بندی مواد از نظر خطرات زیست محیطی :

·        سمی برای موجودات زنده·        پایدار در محیط زیست

قابل تجمع زیستی

اطلاعات مربوط به مواد شیمیایی خطرناک را چگونه می توان بدست آورد ؟

·        تامین کنندگان ، تولید کنندگان، وارد کنندگان·        برگه های اطلاعات ایمنی و بهداشتی·        قوانین و مقررات ملی سایر کشورها·        آزمایش ، متون علمی ، تجارب علمی ، اطلاع رسانی

برچسب گذاری  Labeling:

کلیه ظروف مواد شیمیایی اعم از کوچک ، متوسط ، بزرگ باید دارای برچسب باشند تا به عموم افرادی که با آن سروکار دارند آگاهی دهدکه محتوی ظرف چیست و چه خطراتی دارد. برچسب مناسب باید در آگاهی رسانی به غیر از افرادی که با مواد شیمیایی به طور مستقیم سروکار دارند به افراد معمولی نیز آگاهی دهد.

اهداف برچسب گذاری :

هدف از برچسب زدن دادن اطلاعات اساسی در موارد زیر می باشد :

الف) طبقه بندی مواد شیمیایی ب) مخاطرات ماده شیمیایی ج) احتیاط هایی که بایستی رعایت شود د)اطلاعاتی که بیانگر مخاطرات مربوط به مواجهه مزمن و یا حاد با مواد می باشد .

مقررات برچسب گذاری:

الف -اطلاعات محتوایی برچسب :اطلاعات محتوایی برچسب شامل موارد مورد لزوم ذیل      می باشد :

1-    نام تجاری 2-    تعیین ماده شیمیایی 3-    نام ، آدرس و شماره تلفن عرضه کننده کالا 4-    علائم مخاطره آمیز بودن آن ماده 5-    ماهیت مخاطرات ویژه توأم کار با ماده شیمیایی

6-     احتیاط های ایمنی 7-    تعیین گروه شیمیایی

ب- خوانایی ، دوام و اندازه برچسب

ج- هم شکلی برچسب ها و علائم که شامل رنگ آنها نیز می شود

نمادهای حروفی مورد استفاده در برچسب مواد شیمیایی:

نماد حروفی مورد استفاده در برچسب مواد شیمیایی به شرح زیر می باشد :

EمنفجرهExplosive: تحت تاثیر شعله ، ضربه یا اصطکاک منفجر می شوند .

Oاکسید کنندهOxidizing: هنگام ایجاد واکنش با سایر مواد بویژه مواد آتشگیر مقادیر زیادی حرارت آزاد می کنند.

Fبسیار آتش گیر highly flammable:

-در درجه حرارت هوای آزاد گرم شده آتش می گیرد و یا ماده جامدی است که می تواند بسهولت پس از تماس کوتاه با منشاء حریق آتش گرفته و پس از بین رفتن منشاء حریق به سوختن خود ادامه دهد .

در مورد گازها : تحت فشار عادی می تواند در هوا مشتعل شود .

در مورد مایعات : با گرم شدن مختصر و تماس با شعله قادر به اشتعال می باشد .

Tسمی: TOXICاشاره به مواد بسیار خطرناک دارد.

F+شدیداً آتشگیرExtremely Flammable: مایعاتی که قادرند در درجه حرارت معادل با درجه حرارت بدن انسان بجوش آمده و در اثر تماس بخارات آنها با شعله آتش بگیرد.

T+بسیار سمی Very toxic: در صورت استنشاق ، بلع یا نفوذ از راه پوست می توانند موجب خطرات بهداشتی بسیار جدی سریع یا بلندمدت و حتی مرگ شوند.

Cخورنده Corrosive: در تماس با بافتهای زنده می توانند باعث تخریب آن شده و یا در صورت تماس با تراوش این ماده سبب سوختگی شوند.

Xn زیان آور harmful: خطرات بهداشتی آن کمتر از مواد سمی بوده و واکنش های آلرژیک ( حساسیت زا) داشته باشند .

Xiالتهاب آورIrritant: مانند مواد خورنده ولی اثرات آنها خفیف تر است.

نمادهای تصویری مورد استفاده در برچسب مواد شیمیایی :

 نمادهای تصویری نشان دهنده خطرات به رنگ سیاه ترسیم می شود و زمینه آنها به رنگ نارنجی خواهد بود .

·        هر نماد می بایستی حداقل 10/1 از سطح برچسب را در برمی گیرد .

·        حداقل اندازه نماد خطر نبایستی از10mm *10mm کمتر باشد .

·        نمادهای تصویری نشان دنده خطرات به رنگ سیاه ترسیم می شود و زمینه آنها به رنگ نارنجی خواهد بود .

·        هر نماد می بایستی حداقل 10/1 از سطح برچسب را در بر می گیرد .

·        حداقل اندازه نماد خطر نبایستی از10mm *10mm کمتر باشد.

عبارات ایمنی (هشدارهای S) هر برچسب باید حاوی هشداری های ایمنی (S) باشد که بیان کننده نحوه کار ایمن با ماده برای استفاده کننده می باشد

عبارات خطر (هشدارهای R)هر برچسب باید باید حاوی هشدارهای از نوع R که خطرات کار با آن ماده را نشان می دهد باشد

ابعاد برچسب:

ابعاد برچسب مواد شیمیایی بر اساس جدول زیر می باشد .

برچسب خطرات شیمیایی (NFPA):

برچسب خطرات شیمیایی بر اساس طبقه بندی سازمان ملی حفاظت از حریق شامل یک لوزی شناسایی خطرات می باشد و این لوزی دارای چهار بخش به شرح زیر است :

قسمت آبی :  خطرات بهداشتی را در 5درجه تقسیم می کند و با توجه درقسمت مربوطه با درج اعداد مورد نظر می توان از خطرات بهداشتی آن ماده اطلاع حاصل نمود که درجات خطر به شرح زیر می باشد :

درجه 4 خطر :در تماس کوتاه مدت می تواند کشنده باشد به تجهیزات حفاظتی خاص نیاز دارد .

درجه 3 هشدار : خورنده یا سمی است .از تماس با پوست یا استنشاق آن خودداری شود .

درجه 2 هشدار : در صورت استنشاق یا ورود به بدن می تواند زیان آور باشد .

درجه 1 احتیاط : می تواند باعث التهاب شود .

درجه  0 : خطرات غیر عادی در برندارد .

قسمت قرمز :قابلیت اشتعال پذیری مواد شیمیایی را در 5 درجه به شرح زیر تقسیم می نماید:

4 خطر : گاز قابل اشتعال یا مایع شدیداً آتش گیر است .

3 هشدار : مایع آتشگیر با نقطه اشتعال زیر 100 درجه فارنهایت است .

2 اخطار : مایع قابل احتراق با نقطه اشتعال بین 100 تا 200 درجه فارنهایت است .

1: در صورت گرم شدن قابل احتراق است .

0: غیر قابل احتراق است .

قسمت زرد :قابلیت واکنش پذیری مواد شیمیایی را در 5 درجه به شرح زیر تقسیم می نماید:

4خطر : ماده قابل انفجار در حرارت اتاق است .

3 خطر : در صورت تکان شدید گرم شدن تحت شرایط احتباس یا اختلاط با آب می تواند منفجر شود .

 2هشدار : در صورت اختلاط با آب ناپایدار بوده و یا می تواند شدیداً واکنش دهد .

1 احتیاط : گرم شدن یا اختلاط آن با آب می تواند باعث ایجاد واکنش اما نه بصورت شدید گردد .

0: پایدار در هنگام اختلاط با آب واکنش ایجاد نمی کند .

قسمت سفید (نکات ویژه ):بیان مخاطرات ویژه ماده شیمیایی در این قسمت درج می گردد به عنوان مثال :

W واکنش پذیر با آب است.

 OXعامل اکسید کننده است.

·        مواد رادیواکتیو

 برگه های حاوی اطلاعات ایمنی و بهداشتی مواد شیمیایی(MSDS)

محتوای برگه (MSDS) :

‌أ.     شناسایی کمپانی و تولید کننده ماده شیمیایی :  نام کامل، آدرس و شماره تلفن فروشنده بایستی ثبت گردد همچنین بایستی جهت تماس در مورد حوادث اضطراری یک شکاره تلفن اضطراری داده شود.

‌ب.  اطلاعات مربوط به اجزاء تشکیل دهنده محصول : توضیحی از اجزا اصلی ، شامل ماهیت شیمیایی آنها و نوع غلضت اجزائی که از جهت ایمنی و بهداشت مخاطره آمیز می باشند

‌ج.    تشخیص مخاطرات :مهمترین مخاطرات شیمیایی شامل مخاطرات محیطی ، فیزیکی و بهداشتی باید به صورت خوانا و خلاصه به صورت یک روش اورژانسی بیان شود.

‌د.   اقدامات کمکهای اولیه : موقعیتهایی که توجهات فوری پزشکی را نیاز دارد بایستی توضیح داده شود و ضرورت اقدامات بیان گردد.

‌ه.    اقدامات مربوط به اطفاء حریق : شامل مواد مختلفی است برای مثال عوامل خاموش کننده مناسب ، وسایل حفاظتی اختصاصی ماموران اطفاء حریق باید مشخص گردد.

‌و.   اقدامات لازم برای انتشار اتفاقی مواد شیمیایی : درخصوص اقداماتی که منجر به انتشار اتفاقی مواد شیمیایی می شوند اطلاعات لازم تهیه گردد این اطلاعات شامل :احتیاط های ایمنی و بهداشتی ،احتیاط های محیطی ، روشهای ایمنی و نظافت وآگهی ها می باشد.

‌ز.         کاربرد مواد و ذخیره آنها : شرایطی که توسط عرضه کننده مواد به منظور ذخیره و کاربرد ایمن توصیه شده است از قبیل:

·        طراحی و تعیین مکانها یا تونل های ذخیره

·        جداسازی از محل های کار

·        مواد ناسازگار

·        شرایط ذخیره به طور مثال درجه حرارت و رطوبت و دور بودن از تابش مستقیم خورشید.

‌ح.    کنترل مواجهه با مواد شیمیایی و حفاظت فردی :باید درخصوص وسایل حفاظت فردی که درحین کار با مواد شیمیایی مورد استفاده واقع می شوند اطلاعات لازم را فراهم نماید

‌ط.  خواص فیزیکی و شیمیایی : بایستی نسبت به خواص ظاهری ماده شیمیایی شرح مختصری داده شود و داده های مفید دیگر از قبیل ویسکوزیته، نقطه انجماد، نقطه جوش ، نقطه ذوب ، درجه خود اشتعالی ، خواص انفجاری ، خواص اکسیداسیون، فشاربخار ، وزن ملکولی ،PH ، قابلیات انحلال و...... ارائه شود.

‌ي.  پایداری و قابلیت اشتعال : بایستی احتمال واکنش مخاطره آمیز در شرایط معین بیان شودو شرایط قابل اجتناب باید ذکر گردد.

‌ك.  اطلاعات سم شناسی مربوط به مواد شیمیایی : در این بخش اطلاعات لازم درخصوص تاثیر ماده روی بدن و راههای ممکن ورود آن به بدن فراهم شود

‌ل.      اطلاعات در خصوص اثرات زیستی : مهمترین ویژگیهای ماده که احتمالاٌ برمحیط اثر می گذارد بایستی تشریح شود.

‌م.       ملاحظات مربوط به دفع مواد شیمیایی: بایستی روشهای ایمنی دفع مواد شیمیایی اعمال گردد

‌ن.    اطلاعات مربوط به حمل و نقل : در زمینه احتیاط های ویژه ای که در حین حمل و نقل مواد شیمیایی باید رعایت شود باید اطلاعات لازم را ارئه نماید.

‌س. اطلاعات مربوط به مقررات : مقررات ملی مخصوص یا دستورالعمل های اعمال شده برای کار با مواد شیمیایی باید در این قسمت درج گردد.

‌ع.   اطلاعات دیگر: اطلاعات دیگری که برای بهداشت و ایمنی کارگران ممکن است اهمیت داشته باشد شامل موارد زیر است :آموزش ، توصیه به افراد، مرجع ها و منابع کلیدی داده ها جهت گرد آوری و تنظیم بروشورهای مربوط به ایمنی مواد شیمیایی ، دقت در ارتباط فنی و تکنیکی آن ماده و تاریخ انتشار می باشد .

اقدامات در عملیات کنترلی

1.      حذف :آیا مخاطرات مربوط به مواد شیمیایی مخاطره آمیز را می توان با یکی از روشهای زیر حذف کرد یا خیر ؟2.      منع کاربرد3.      جانشینی آنها با مواد کم خطرتر4.      جایگزینی فرآیندی جدید برای کار

اقدامات کنترلی برای مواد شیمایی مخاطره آمیز:

 الف- طراحی و نصب خوب کنترلها :

·        فرآیند و سیستم های کاری کاملاً بسته·        جداسازی فرآیندهای مخاطره آمیز از اپراتورها یا از فرآیندهای دیگر.·        بستن یا محصور کردن بخشی از سیستم توأم با تهویه مکشی موضعی·        تهویه عمومی مناسب

ب‌-سیستم ها و عملکردهای شغلی

·        کاهش تعداد کارگران در معرض و حذف افراد کمکی غیر لازم ·        کاهش دوره تماس·        تمیز کردن منظم جداره ها و سطوح آلوده و غیره·        استفاده و حفاظت صحیح از اقدامات کنترلی مهندسی

ج -حفاظت فردی :

·        تهیه وسایل حفاظت فردی·        اجتناب از خوردن ، جویدن ،نوشیدن و سیگار کشیدن در محل های آلوده·        تدارک تسهیلات لازم جهت شستشو ، تعویض و نگهداری لباسها

·        استفاده از علائم و نشانه های راهنما یا هشدار دهنده·        تمهیدات مناسب برای وقایع اضطراری